Araştırma Makalesi | Açık Erişim
Akademik Literatür Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi (AKALİD) 2025, Clt. 3(3) 247-263
Azimet ve Ruhsat Ekseninde İtidal Arayışları
ss. 247 - 263
Yayın Tarihi: Aralık 30, 2025 | Görüntüleme Sayısı: 0/0 | İndirilme Sayısı: 0/0
Özet
ÖZ
Allah Teâlâ, İslâm dininin (emir ve gereklerini) en güzel şekilde kulunun yaşamasını isterken, haram ve helal noktasında helal olanı tercih etmesi hususunda kolay olanı buyurmuştur. Bu sunumunda azimet ve ruhsat uygulanırken itidal arayışlarını ele alacağım.
İslâm hukuk alanında azimet ve ruhsat konuları Müslümanın kişisel ve sosyal hayatının bir parçası olan kavramlardır. Azîmet: Mükellefe kat’i, kesin ve kuvvetli bir şekilde verilen emirdir. Şer’i hükümler, kulların karşılaştığı her türlü sıkıntı ve zorluklar gibi arızî durumlar karşısında başlangıçta konulan ve normal şartlarda mükellefin yapmakla zorunlu olduğu aslî hükümlerdir. Azîmet’in zıttı ise ruhsattır. Ruhsat, dinen geçerli mazeretlerden dolayı normal şartlarda yapılması asli hükmün şartlarına göre davranmamayı gerektiren durumlarda, kolaylaştırmaya dayalı geçici hükme denir. Ruhsat, kişilerin durumlarına göre kendilerine kolaylık ve uygun hale getirmek üzere ikinci derece meşru kılınan hükümlerdir. Ruhsat, hükümlerin dünyevî hayat şartlarına uyumunu sağlamaktadır. İslâm dininin helal kıldığı ruhsatlar kulun yükünü hafifletmek içindir. Şer’i hükümler çerçevesinde, ruhsat sayesinde zorluk ve zaruret gerektiren yükümlülükler hafifletilirken, azîmet ise normal durumlarda Şâriî’n
koyduğu hükümlerdir. Ruhsatı yerine getirebilmek için belli şartlara dair azimetle ilgili bir karine mevcuttur.
İslam hukuku, kulların mazeretlerini dikkate alarak, zorlukları ortadan kaldırmak ve kolaylık sağlamak amacıyla ruhsatlar tanımıştır. Bu sebeple İslâm hukuku kulların dünya ve ahiret yaşantısını düzenleyen belli hükümlere sahiptir. Dini hükümlere göre müminin, duruma göre azimete, duruma göre ruhsata göre davranması bu nizamı sağlamada en iyi yöntemdir. Zira İslâm insanlara meşakkat vermek yerine kolaylık sunan, ifrat ve tefrite düşürmeyen vasat çözümler öneren bir hukuk sistemidir. İtidal, bu konuda nicelik ve nitelikte orta yolu tutmak, aynı zamanda alçakgönüllü olmaktır. İfrat ve tefrit, helal ve caiz olan şeylerde sınırı aştığında kişiyi harama götüren yollardır. İslâm dininde farz olan emirleri yaptıktan sonra fazla ibadet olan nafilelerde haddi aşmamak veya ihmal etmek rahatlık göstermek ölçüyü kaçırmamak gerekir.
Hukuki metinlerde, ibadette tasarruf ve ritüellerin uygulanmasında ölçülü olmayı teşvik eden ifadeler yer alırken, aynı zamanda dini görevlerin kolaylaştırılması ve bireylerin sınırlarını aşmaması konularına da vurgu yapılmıştır. Azîmet ve ruhsat kavramlarını birbirinden farklı olarak ele alınmalıdır. İslam hukukunu değerlendirirken bu kavramları hem usûl hem de füru açısından, çeşitli örnekler ve uygulama yönünden inceledim. Bu sunumda amacım modern hayatın koşulları çerçevesinde, Şâriî’nin belirlediği hüküm ve kurallara uygun olarak müminin ibadet ve muamelat konularında azîmet ve ruhsat örneklerini, fıkıh araştırmaları çerçevesinde sunmaktadır.
Anahtar kelimeler: İslam Hukuku, Azimet, Ruhsat, İtidal, Zaruret.
APA 7th edition
ozek, H. (2025). Azimet ve Ruhsat Ekseninde İtidal Arayışları. Akademik Literatür Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi (AKALİD), 3(3), 247-263.
Harvard
ozek, H. (2025). Azimet ve Ruhsat Ekseninde İtidal Arayışları. Akademik Literatür Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi (AKALİD), 3(3), pp. 247-263.
Chicago 16th edition
ozek, Hatice (2025). "Azimet ve Ruhsat Ekseninde İtidal Arayışları". Akademik Literatür Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi (AKALİD) 3 (3):247-263.
KAYNAKÇA
ABDULKERÎM B, Ali b, Muhammed en-N. er‑Ruhasu’ş‑Şer’îyye ve isbatuha bi’l‑kıyas. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1410.
AHMET B, HANBELI, el Müsned, İstanbul: Çağrı Yayınevi, 8., 1992.
ALI HAYDAR (KÜÇÜK), Şerhu’l Kavâidi’l Fıkhiyye, İstanbul, 1330.
ATAR, FAHRETTIN, Fıkıh Usulü, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1988.
ATIK, SEFA, Kulluktaki Denge Unsuru Olarak Azimet ve Ruhsat İlişkisi, Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2003, .
BEŞŞAR AVAD MARUF VD, El-Müsned El-Cami, 22 Cilt. Beyrut: : Dar El-Ceel Basım, 1. Basım, 1413.
BEYZÂVÎ, KADI NASRUDDÎN ABDULLAH B, Ömer, Minhâcü’l‑Usûl. Beyrut, 1982.
BILMEN, ÖMER NASUHI, İslam Hukuku Terimler Sözlüğü, haz. Abdullah Kahraman. İstanbul: Nizamiye Akademi Yayınları, 2016.
BUHÂRÎ, EBÛ ABDILLÂH MUHAMMED B, İsmâîl b, İbrâhîm el-Cu‘fî el-. Sahîh-i Buhârî. Beyrut: Es- Sultaniyye, 1311.
BUHÂRÎ, EBÛ ABDILLÂH MUHAMMED B, İsmail el-, Savm, ts.
BULUT, HASAN, Kur’ân’a Göre İnanç ve Davranışlarda İfrâr ve Tefrît, Ankara: Gece Akademi Yayınları, 1. Basım, 2019.
Bulut, Hasan. “Kur’ân ve Sünnet Perspektifinde Dindarlık Ölçütü Olarak İtidal”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27/1 (2021), 93-121.
Çağrıcı, Mustafa - Uludağ, Süleyman. “İstikamet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 348-349. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001.
ÇAĞRICI, MUSTAFA, İslâm Düşüncesinde ahlâk, İstanbul: Dem Yayınları, 10. Basım, 2022.
ÇAKAN, İSMAIL LÜTFI, Hadislerde Görülen İhtilaflar ve Çözüm Yolları, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, ts.
ÇALIŞ, HALIL, İslam’da Kolaylaştırma İlkesi, İstanbul: Ensar Yayınları, 2. Basım, 2018.
Canan, İbrahim. “Hadis Ansiklopedisi (Kütüb-i Sitte)”. C. 11. İstanbul: Akçağ, ts.
CANDAN, ABDULCELIL, Dinde Aşırılık ve İtidal, İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2009.
CEVHERÎ, EBÛ NASR İSMÂÎL B, Hammâd el-, es-Sıhah Tâcu’l-Luğa ve Sıahhu’l-Arabî. thk. Ahmed Abdulgafur Attâr. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyin, 1407/1978.
DEBÛSÎ, UBEYDULLAH B, Ömer b, İsâ. Takvîmü’l-Edille. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiye, 1. Basım, 1421.
Dokgöz, Derviş. “Tasavvuf Düşüncesinde Fıkhî Hükümlerin Uygulanmasında İhtiyata Dayalı Telfik ve Azimet- Ruhsat Anlayışı”. Kastamonu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (2021), 61-85.
DÜZENLI, YAŞAR, Kur’an Işığında Evrensel Dengeler ve İnsan, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1. Basım, 2007.
ERDOĞAN, MEHMET, İslam Hukukunda Ahkamın Değişmesi, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1990.
HANBEL, AHMED B, el-Müsned, İstanbul: Çağrı Yayınları, 8. Basım, 1992.
İBN FÂRIS, EBÜ’L-HÜSEYN AHMED B, Fâris b, Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el-Hemedânî. Mu’cemü mekâyîsi’l-luga. Kahire, ts.
İBN KUDÂME, MUVAFFAKUDDÎN, Ravzatu’n‑nâzır veCennetü’l‑menâzır fi Usûli’l‑Fıkhi alâ Mezhebi’l‑İmâm Ahmed b, Hanbel. Beyrut: Dâru’l-fikri’l-arabî, ts.
İBN MANZÛR, EBÜ’L-FAZL CEMÂLEDDIN MUHAMMED B, Mükerrem b, Ali El-Ensâri. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâr Sadr, 1414/1994.
İBN NÜCEYM, ZEYNÜLÂBIDÎN B, İbrahim ( ö970/1563), el-Eşbâb ve’n nezâir alâ mezhebi Ebî Hanife en- Nu’mân. Beyrut, 1994.
İSFAHÂNÎ, EBÜ’L KÂSIM HÜSEYN B, Muhammed b, el-Mufaddal er-Râgıb el-. el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’an. thk. Safvân Ahmed Dâvûdî. 1 Cilt. Dımaşk: Dâru’l Kalem, 1412/1992.
İSFAHÂNÎ, İSFAHÂNÎ, RAĞIB, Kur’ân Kavramları Sözlüğü Müfredat, çev. Mustafa Yıldız. İstanbul: Çıra Yayınları, 2017.
KARAMAN, ABDULLAH, Fıkıh Usulü, İstanbul: Rağbet Yayınları, 4. Basım, 2017.
KARAMAN, HAYRETTIN, Soruşturma (Fıkıh / İçtihad), Ankara: Sor Yayınları, 1988.
KÖKSAL, İSMAIL, Teğayyuru’l Ahkam fi Şeriati’l İslamiyye, Beyrut: Müessetür Risale, 1. Basım, 2000.
Kulunçlu, Erdal. “Türk Hukuk Sisteminde Normlar Hiyerarşisi ve Sayıştay Denetimine Etkileri”. Sayıştay Dergisi 71 (2008), 3-21.
MAHMÛD B, Ahmed Zemahşerî, Ebû’l-Kâsım, el-Keşşâf ân hakâiki gavâmîdi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vucûhi’t-te’vîl. Beyrut, 1407.
MUHAMMED B, İsmail el Emiri el Yemani, es San’ani, Sübülü’s Selam Şerhu Buluğu’l Meram min Cem-İ Edilletü’l Ahkam. 2/78 Cilt. Beyrut: 3, 3. Basım, 1987.
MÜSLIM, “Selâm”, C. 2/1725, ts.
NE’IM, MUHAMMED, “İslam Şerîatinde Ruhsat”, İkta İslamika 2/2 (Aralık 2014).
NESÂÎ, EBÛ ABDIRRAHMAN AHMED B, Şuayb, es- Sünen. ed. Zuhair el-Şaviş [ö. 1434 H. Riyad: Körfez Ülkeleri Eğitim Arap Bürosu, 1409 H.-1988 M.S., 1981.
Sağlam, İbrahim. “Hadis ve Sünnetin Anlaşılmasında Tedrîcîliğin Rolü”. Mîzânü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 19 (Aralık 2024), 331-364.
SICISTÂNI, EBU DÂVUD SÜLEYMAN ES-, es-Sünen, İstanbul: Çağrı Yayınları, 8. Basım, 1992.
VAR, MEHMET ALI, Uygulama yönleriyle azimet ve ruhsat, Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019, .
VURAL, MUAMMER, “İslam Hukukunda Ruhsat Sebepleri ve Bazı Ruhsat Örnekleri-I”, BÜİFD 12 (2018), 323-359.
VURAL, MUAMMER, İslam Hukukunda azimet ve ruhsat, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997, .
ZEBÎDÎ, EBÜ’L-FEYZ MUHAMMED EL-MURTAZÂ B, Muhammed b, Muhammed b. Abdirrezzâk el-Hüseynî ez-. Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs. Beyrut: Dâru’l Hidâye, 1306.
